چکیده
هدف و سابقه. این مساله که در مناسبات اجتماعی، اصل بر نیاز است یا بر بی‌نیازی، میان فلاسفه و جامعه‌شناسان اختلاف نظر وجود دارد. این پژوهش درصدد بررسی مساله مذکور از دیدگاه امام علی (ع) در نهج البلاغه است. نهج البلاغه، عمیقتر از سایر متون به مساله بی‌نیازی در مناسبات اجتماعی پرداخته است.
روش پژوهش. پژوهش حاضر از نوع توصیفی و تحلیلی بوده و با استناد به مضامین خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت نهج البلاغه و شروح مربوطه انجام یافته است و به جز مواردی که دارای ابهام بوده کمتر از مقالات پایگاه داده‌های علمی و پژوهشی استفاده شده است.
یافته‌ها. در نهج البلاغه نیازها با رویکردی متفاوت دنبال شده است. به علاوه، خودشکوفایی از دریچه بی‌نیازی نگریسته شده است. به نیازهای فیزیولوژیک در قالب‌هایی نظیر: نیاز همه انسانها به مبداء واحد یعنی خداوند؛ اولویت‌هایی به مراتب مهمتر از نیازهای مادی، معرفی مرجع واقعی تامین نیاز، حرص نزدن برای روزی؛ در مورد نیاز به ایمنی و ابعاد آن، یعنی امنیت فردی و جمعی در ساختار احکام، امنیت معنوی، فرهنگی، سیاسی ـ اجتماعی، اقتصادی، حقوقی و قضایی، ملی و مرزی؛ در مورد نیازهای عشق، به ضرورت حفظ رابطه با نزدیکان، نیاز به روابط اجتماعی به عنوان کفاره گناهان، توسعه دایره ارتباط‌گیری با دیگران، زندگی توام با محبوبیت، رعایت حقوق دوستان تحت شرایط مختلف، عشق حقیقی؛ در مورد نیاز به عزت نفس به ضرورت حفظ آبرو و مشکلات ناشی از ابراز نیاز، حیاء، پرهیز از جدال، رازداری، ضرورت کنترل زبان، بیان مترادف بودن عزت با آخرت‌گرایی و در مورد نیاز به خودشکوفایی، به مساله مهار نفس و ترك آرزوها و قناعت پیشگی اشاره شده است.
نتیجه‌گیری. در نهج البلاغه، اصل بر سلسله مراتبی بودن نیازها گذاشته نشده است. ضمن اینکه دایره نیازها نیز محدود به نیازهای پنجگانه نیست. علاوه، نقطه عزیمت نیازهای انسانی را نیازهای جسمانی تشکیل نمی‌دهد. نهج البلاغه بر بالا بودن وزن نیازهای معنوی در مقایسه با سایر نیازها از جمله نیازهای مادی، ایمنی و امنیت، عشق، محبت، احترام و خودشکوفایی تاکید شده است.